Η ισορροπία μεταξύ εργαζόμενου και εργασιακού περιβάλλοντος αποτελεί σχέση δυναμική και αμφίδρομη, άμεσα συνδεδεμένη με την ασφάλεια και την υγιεινή του ανθρώπου μέσα στον χώρο που δραστηριοποιείται. Όταν η σχέση αυτή διαταραχθεί, τότε είτε ο εργαζόμενος, είτε το εργασιακό περιβάλλον ή και τα δυο ταυτόχρονα  κινδυνεύουν. Οι επιπτώσεις ενός εργατικού ατυχήματος μπορεί να είναι ελάχιστες, όπως ένας απλός τραυματισμός, εως εξαιρετικά σημαντικές όπως η απώλεια μιας ανθρώπινης ζωής, η καταστροφή του περιβάλλοντος κ.α. Ο κλάδος των κατασκευών παρουσιάζει αυξημένα ποσοστά εργατικών ατυχημάτων και βρίσκεται στις πρώτες θέσεις μεταξύ των ποιο επικίνδυνων οικονομικών δραστηριοτήτων στην χώρα μας. Το είδος και η φύση των εργασιών που εκτελούνται σε ένα έργο, οι συνθήκες της εργασίας και του περιβάλλοντος, η θέση του έργου και η εξοικείωση των εργαζόμενων με τον κίνδυνο είναι μερικοί από τους παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στην ασφάλεια και υγιεινή στο εργοτάξιο.

 Εισαγωγή

Η αύξηση των μέτρων ασφάλειας και υγιεινής δεν αποσκοπεί αποκλειστικά και μόνο στην αποτροπή ατυχημάτων ή επαγγελματικών ασθενειών αλλά και στην καλή σωματική και ψυχική υγειά των εργαζομένων που συνεπάγεται ταυτόχρονα και αύξηση της παραγωγικότητας τους. Σημαντική παράμετρος προς την κατεύθυνση αυτή υπήρξε η υποχρέωση τήρησης ενιαίας νομοθεσίας από τις χώρες της Ε.Ε. που είχε ως αποτέλεσμα την ένταξη στο εθνικό δίκαιο νομοθετημάτων σχετικών με την ασφάλεια και  υγιεινή  που  αποτελούν  την  πλήρη   εναρμόνιση  τις χώρας μας με τις οδηγίες της Ε.Ε. Δημιουργήθηκε  δηλαδή ένα νομοθετικό πλαίσιο ικανό να καλύψει τα νομικά κενά που υπήρχαν και  να εκσυγχρονίσει το ισχύον νομικό καθεστώς της Ελλάδος σε θέματα ασφάλειας και υγιεινής της εργασίας.

Στις προηγούμενες δεκαετίες σημειώθηκε σημαντική μείωση των εργατικών ατυχημάτων στην χώρα μας. Την περίοδο 1965-2000 τα εργατικά ατυχήματα μειώθηκαν κατά 67%. Οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν σε αυτή την πτώση είναι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου της χώρας, η αλλαγή της παραγωγής διαδικασίας, η βελτίωση του εργασιακού περιβάλλοντος και των εργασιακών σχέσεων, η δραστηριοποίηση κρατικών υπηρεσιών και η άνοδος των συνδικαλιστικών φορέων. Η ουσιαστική μείωση των εργατικών ατυχημάτων παρατηρείτε από το έτος 1981 όπου έχουμε την υπογραφή της εθνικής γενικής συλλογικής σύμβαση εργασίας που καθιερώνει την υποχρεωτική ύπαρξη Επιτροπής Υγιεινής και Ασφάλειας Εργαζομένων και Ιατρού Εργασίας για τις επιχειρήσεις που απασχολούν 50 εργαζόμενους και άνω.

Αιτίες ατυχημάτων στα εργοτάξια.

Στην πλειοψηφία τους, τα εργατικά ατυχήματα δεν προκλήθηκαν από μια και μόνο αιτία. Συνήθως είναι αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών αιτιών, ανεξάρτητων ή μη, που οδήγησαν στο γεγονός. Το γεγονός καθ’ αυτό δεν μπορεί να καθορίσει αν η αιτία ή οι αιτίες που το προκάλεσαν μπορούν στο μέλλον να προκαλέσουν ατυχήματα του ίδιου μεγέθους ή με τις ίδιες επιπτώσεις. Θα πρέπει λοιπόν μετά από κάθε ατύχημα, ανεξαρτήτως των επιπτώσεων του, να αναγνωριστούν οι αιτίες και να ληφθούν τα μέτρα εκείνα τα οποία θα τις εξαλείψουν. Η αναζήτηση των αιτιών γίνεται μεταξύ τριών παραγόντων που συνυπάρχουν κατά την εργασία, ο ανθρώπινος παράγοντας, ο εξοπλισμός εργασίας και τέλος το περιβάλλον και οι συνθήκες στο χώρο εργασίας.

α. Ανθρώπινος παράγοντας.

 Ο άνθρωπος εξακολουθεί να βρίσκεται στον εργασιακό χώρο παρά το γεγονός ότι η παραγωγική διαδικασία έχει εξελιχθεί και μηχανοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό. Είτε ως χειριστής είτε ως εργαζόμενος χειρωνακτικά, η συμπεριφορά του στον χώρο εργασίας επηρεάζει την ασφάλεια του. Εμπειρία, γνώση, ψυχική κατάσταση, εξοικείωση με τον κίνδυνο, ηλικία, εκπαίδευση κ.α. διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και ενεργεί κατά την εκτέλεση της εργασίας του. Επιπλέον, οι συνθήκες που επικρατούν στο εργοτάξιο επηρεάζουν την κρίση και τον χρόνο αντίδρασης του, στοιχεία που ενδέχεται να αποτρέψουν ένα πιθανό ατύχημα ή να μειώσουν τις επιπτώσεις του.

Το εργατικό δυναμικό που δραστηριοποιείται στα εργοτάξια παρουσιάζει χαμηλό επίπεδο επαγγελματικής κατάρτισης. Πολλοί από τους εργαζόμενους δεν διαθέτουν εμπειρία αφού εργάζονται περιστασιακά ή έκτακτα σε έργα τα οποία σε πολλές περιπτώσεις έχουν πρωτοποριακό χαρακτήρα δηλαδή δεν υπάρχει προηγούμενη εμπειρία στην εκτέλεση τους. Ένα μεγάλο ποσοστό των εργαζομένων αποτελείτε από αλλοδαπούς εργάτες οι οποίοι εκτός του ότι δεν είναι σε θέση να επικοινωνήσουν με τους υπόλοιπος εργαζόμενους και να κατανοήσουν τις εντολές και τους κανόνες ασφαλείας, θέτουν συχνά τον εαυτό τους σε κίνδυνο χωρίς προηγουμένως την λήψη μέτρων ασφαλείας φοβούμενοι την απόλυση. Η πίεση που ασκείται στο εργοτάξιο και οι χρονικοί περιορισμοί του έργου επιβάλουν γρήγορες αποφάσεις και ταχείες ενέργειες που αυξάνουν τον κίνδυνο σφάλματος. Η ίδια η φύση της εργασίας απαιτεί έντονη σωματική προσπάθεια και δύναμη που μπορεί να προκαλέσει σοβαρές επαγγελματικές ασθένειες αλλά και εργατικά ατυχήματα από αδυναμία εκτέλεσης κάποιας συγκεκριμένης ενέργειας.

Η ενημέρωση για θέματα ασφάλειας και υγιεινής είναι ανεπαρκής. Οι εργαζόμενοι δεν εκπαιδεύονται στα μέτρα ασφάλειας που πρέπει να τηρούν κατά την διάρκεια εκτέλεσης του έργου και της εργασίας που αναλαμβάνουν σε αυτό. Ακόμα όμως και στην περίπτωση που η ενημέρωση γίνεται επαρκώς, παρατηρείτε συχνά αδιαφορία ή και δυσφορία στην τήρηση των κανονισμών ασφαλείας. Τέλος, στον χώρο του εργοταξίου εισέρχονται άτομα άλλων επιχειρήσεων και αυτοαπασχολούμενοι τεχνίτες για συμπληρωματικές εργασίες, συχνά μικρής διάρκειας, που δεν γνωρίζουν το χώρο του εργοταξίου και τους κανόνες ασφαλείας που ισχύουν στο συγκεκριμένο έργο.

Υψηλά ποσοστά ατυχημάτων παρουσιάζουν οι νέοι και οι νεοπροσληφθεντες. Οι ομάδες αυτές παρουσιάζουν μικρή εμπειρία, ελάχιστη κατάρτιση όσο αφορά θέματα ασφάλειας και υγιεινής και έχουν μειωμένη αίσθηση του κινδύνου. Οι εργαζόμενοι άνω των 45 ετών, παρά το γεγονός ότι γνωρίζουν σε μεγάλο βαθμό το αντικείμενο της εργασίας τους και τον τρόπο ασφαλούς εκτέλεσης της, δεν λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα ασφάλειας με αποτέλεσμα να εμπλέκονται συχνά σε εργατικά ατυχήματα. Οι κυριότεροι λόγοι είναι η εξοικείωση τους με τον κίνδυνο και διάφορα παθολογικά αιτία που εμφανίζονται κατά την ώρα της εργασίας λόγο ηλικίας όπως ξαφνική ζάλη, λιποθυμιά κ.α. Ανεξαρτήτως ηλικίας, οι αλλοδαποί εργαζόμενοι παρουσιάζουν σε ποσοστό 50% περισσότερα ατυχήματα από τους υπόλοιπους εργαζόμενους. Διαφορετική νοοτροπία στην εκτέλεση της εργασίας, αδιαφορία για τα μέτρα ασφάλειας, δυσκολία στην επικοινωνία και συχνά βαριά σωματική κόπωση είναι μερικοί από τους λόγους που θέτουν σε κίνδυνο τους αλλοδαπούς εργαζόμενους στα εργοτάξια.

β. Εξοπλισμός εργασίας.

Εντός του χώρου του εργοταξίου υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός εξοπλισμού που χρησιμοποιείται κατά την εργασία. Μέσα στο εργοτάξιο υπάρχουν μηχανές που κινούνται κοντά στο χώρο εργασίας του προσωπικού, δύσκολες στον χειρισμό τους και με μεγάλη υποδυναμη, που θέτουν τους εργαζόμενους σε κίνδυνο. Ο εξοπλισμός μπορεί να είναι ατομικός και να χρησιμοποιείτε από ένα άτομο όπως τα εργαλεία χειρός αλλά μπορεί να λειτουργεί και με την συνεργασία πολλών ατόμων τα οποία πρέπει να βρίσκονται σε καλή επικοινωνία μεταξύ τους.

Ο εξοπλισμός εργασίας απειλεί την ασφάλεια και υγιεινή των εργαζομένων όταν δεν είναι κατάλληλα σχεδιασμένος για την εργασία που χρησιμοποιείτε και τις συνθήκες που υπάρχουν στο εργοτάξιο. Η σωστή εγκατάσταση, η καλή συντήρηση και η  έγκαιρη αντικατάσταση των ελαττωματικών στοιχείων παίζουν σημαντικό ρόλο στην αποτροπή ατυχημάτων. Επίσης, κατά την επιλογή του εξοπλισμού θα πρέπει να λαμβάνετε υπ’ όψιν η ύπαρξη ή μη συστημάτων ασφαλείας και προστασίας προσωπικού τόσο κατά την διάρκεια εκτέλεση της εργασίας όσο και κατά τον χειρισμό του μηχανήματος για την αποφυγή λανθασμένων ενεργειών του χειριστή. Έχει παρατηρηθεί ότι ακόμα και σε εξοπλισμούς εργασίας στους οποίους έχουν τοποθετηθεί τέτοια συστήματα, συχνά αυτά είτε δεν συντηρούνται με αποτέλεσμα την αδρανοποίηση τους, είτε απενεργοποιούνται σκόπιμα από το προσωπικό ή την διεύθυνση προκειμένου να μην εμποδίζονται ή να διευκολύνονται ριψοκίνδυνες ενέργειες.

Πολλά ατυχήματα οφείλονται στην χρήση μη κατάλληλου εξοπλισμού ή στην χρήση εξοπλισμού σχεδιασμένου για άλλο σκοπό από αυτόν που τελικά εκτελείται. Παράδειγμα είναι η χρήση των περονοφόρων οχημάτων (κλαρκ) για την ανύψωση προσωπικού, για εργασίες σε υψηλά σημεία χωρίς την ύπαρξη προστατευτικών στοιχείων για αποτροπή πτώσης εργαζομένου, προστασία σύνθλιψης στο διάκενο μεταξύ μηχανήματος και επιφάνειας εργασίας κτλ. Κάθε αλλαγή στην χρήση του εξοπλισμού θα πρέπει να συνοδεύετε με τα κατάλληλα μέτρα ασφάλειας που επιβάλει η νέα χρήση και όχι με προσωρινές και συχνά πρόχειρες λύσεις.

Πριν από κάθε χρήση εξοπλισμού θα πρέπει να εξετάζετε η καταλληλότητα του εξοπλισμού, η ασφάλεια που παρέχει σε ενδεχόμενα σφάλματα που μπορεί να προκύψουν, η καταλληλότητα του χειριστή, το ενδεχόμενο υπερφόρτωση του μηχανήματος, η θέση του και κατά πόσο είναι επισφαλείς για το ίδιο και το προσωπικό που εργάζεται σε κοντινή απόσταση και η συντήρηση του που συνήθως αναγράφετε σε ειδικά φυλλάδια που το συνοδεύουν. Ειδική μέριμνα πρέπει να λαμβάνεται όταν τα μηχανήματα εργάζονται κοντά σε ηλεκτροφόρα καλώδια ή κοντά σε δίκτυα ύδρευσης, φυσικού αεριού κτλ.

γ. Περιβάλλον και συνθήκες στο χώρο εργασίας.

 Το περιβάλλον στο χώρο εργασίας είναι ένας από τους παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στην ασφάλεια και υγιεινή. Η θέση των εργοταξίων ευνοεί την δυσμενή επίδραση του περιβάλλοντος. Συχνά, τα εργοτάξια βρίσκονται σε μεγάλες αποστάσεις από τα αστικά κέντρα, εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες της περιοχής που εδρεύουν. Υψηλές θερμοκρασίες κατά τους θερινούς μήνες και αντίστοιχα χαμηλές τον χειμώνα δημιουργούν δυσκολίες στην εργασία και επηρεάζουν την ικανότητα, την κρίση και την διαύγεια των εργαζομένων. Εργοτάξια σε παραθαλάσσιες ζώνες με έντονη υγρασία κυρίως τις πρωινές ώρες ή εργοτάξια σε υψηλά σημεία με έντονες χιονοπτώσεις και παγετούς έχουν να αντιμετωπίσουν επιπρόσθετα προβλήματα που αφορούν τους εργαζόμενους αλλά και τον εξοπλισμό ο οποίος λόγο των συνθηκών μπορεί να υπολειτουργεί τόσο κατά την εκτέλεση του έργου του όσο και κατά την ετοιμότητα χρήσης των μέτρων ασφαλείας που διαθέτει.

Άλλοι επικίνδυνοι παράγοντες που απορρέουν από το περιβάλλον και μπορούν να προκαλέσουν εργατικό ατύχημα είναι οι ξαφνικές πλημμύρες μετά από υψηλά ποσοστά βροχόπτωσης όπως σε ένα υδραυλικό έργο κατασκευής φράγματος, οι σεισμοί ιδίως όταν το έργο δεν είναι έτοιμο να παραλάβει τα σεισμικά φορτία για τα οποία έχει σχεδιαστεί όπως κατά την διάρκεια σκυροδετήσεις και κατά τις αμέσως επόμενες ημέρες, οι κατολισθήσεις στις παρίες ενός έργου όπως σε έργα οδοποιίας ή σε υπόγεια έργα κ.α.

Πρέπει λοιπόν να έχουν προβλεπτή όλα τα πιθανά σενάρια τόσο κατά τον σχεδιασμό εκτέλεσης του έργου όσο και κατά την διάρκεια μελέτης του. Δυστυχώς, μέτρα για την ασφάλεια και υγιεινή δεν λαμβάνονται στις περισσότερες περιπτώσεις κατά τη μελέτη του έργου. Υπάρχει έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των υπεύθυνων της μελέτης, του σχεδιασμού και τέλος της κατασκευής του. Συχνά λοιπόν, η εφαρμογή μέτρων ασφάλειας λαμβάνετε υπ’ όψιν κατά το τελικό στάδιο του έργου, δηλαδή κατά την κατασκευή του όπου και είναι αδύνατον να αποτρέπουν δυσμενείς συνθήκες ασφάλειας που οφείλονται στην μελέτη και τον σχεδιασμό του έργου.

Eκτος από το φυσικό περιβάλλον, συνθήκες δυσμενείς για την ασφάλεια και υγιεινή δημιουργούνται και από τις ίδιες τις δραστηριότητες εντός του εργοταξίου. Υψηλές στάθμες θορύβου από την λειτουργία διαφόρων μηχανημάτων εκτός του ότι προκαλούν σύγχυση στους εργαζόμενους, εμποδίζουν και την επικοινωνία μεταξύ τους με αποτέλεσμα πολλές φορές την λανθασμένη συνεννόηση που μπορεί να οδηγήσει σε  ατύχημα. Εργασίες όπως αυτή της διάτρησης ή της εκσκαφής δημιουργούν σκόνη στην ατμόσφαιρα που μειώνει την ορατότητα. Εκτός των παραπάνω έχουμε αύξηση ή μείωση της θερμοκρασίας, υγρασία, χημικές ουσίες, φθορές στα δάπεδα εργασίας κ.α. που μπορεί να επηρεάσουν τους προηγούμενους δυο παράγοντες και να προκαλέσουν ατύχημα.

Θα πρέπει να λαμβάνονται ειδικά μέτρα ασφάλειας όπως η χρήση συστημάτων απομάκρυνσης παραγόντων, η διαβροχή των προς αφαίρεση χωματισμών, η συντήρηση των δαπέδων εργασίας, ο διαχωρισμός των χημικών ουσιών που χρησιμοποιούνται και η φύλαξη τους σε ασφαλές σημείο του εργοταξίου, η μείωση του θορύβου με ειδικά τοιχοπετασματα ή η χορήγηση προστατευτικών συσκευών και γενικά θα πρέπει να προλαμβάνεται κάθε είδους επίπτωση της εργασίας στο ευρύτερο χώρο του εργοταξίου.

Σημαντικό ρόλο στις συνθήκες που επικρατούν στο εργοτάξιο έχει και η σωστή διαμόρφωση του χώρου. Ο χώρος θα πρέπει να διαθέτει ειδικές οδούς κίνησης οχημάτων που να μην εμπλέκονται με τους χώρους κίνησης του προσωπικού. Τα υλικά θα πρέπει να τοποθετούνται σωστά στους χώρους φύλαξης και θα πρέπει να απομακρύνονται τα υλικά αυτά που δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν στο άμεσο μέλλον ή αυτά που δεν είναι πλέον για χρήση. Θα πρέπει να γίνεται ανα τακτά χρονικά διαστήματα μέτρηση παραγόντων όπως θόρυβος, χημικές ουσίες και θερμότητα και να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα όταν οι τιμές τους υπερβαίνουν τα νόμιμα όρια. Σημαντικό είναι επίσης, όταν η εκτέλεση ενός έργου γίνεται σε βάρδιες, να εξασφαλίζεται επαρκείς φωτισμό στις  θέσεις   εργασίας   αλλά   και  γενικότερα  στον  χώρο  εργασίας.

Σφάλματα χειρισμού του προσωπικού.

Ένα μεγάλο ποσοστό του προσωπικού του εργοταξίου εργάζεται ως χειριστές μηχανημάτων και εργαλείων. Τα μηχανήματα αυτά κινούνται κοντά ή και μέσα στο χώρο εργασίας του υπόλοιπου προσωπικού θέτοντας σε κίνδυνο της ασφάλεια του. Παράλληλα, μπορεί να απειληθεί η ασφάλεια του προσωπικού από λάθος ενέργειες των χειριστών των μηχανημάτων.

Για την ανάλυση των ατυχημάτων που οφείλονται σε σφάλματα χειρισμού, έχει επικρατήσει το Συστεμικό Μοντέλο Ανάλυσης Σφαλμάτων Χειρισμού. Ο Embrey ανέπτυξε ένα τέτοιο μοντέλο σχεδιασμένο πάνω στις βασικές αρχές του Συστεμικου μοντέλου. Ο  Embrey θεωρεί ότι για να συμβεί ένα ατύχημα θα πρέπει να συντρέχουν τρεις βασικοί παράγοντες αστοχίας κατά την εργασία, ταυτόχρονα. Ο πρώτος παράγοντας είναι ο ανθρώπινος. Σύμφωνα με την γνωστική ψυχολογία, όταν οι συνθήκες και το περιβάλλον εργασίας γίνεται πολύπλοκο και απρόβλεπτο (κατάσταση η οποία διαμορφώνεται λίγο πριν ή κατά την διάρκεια ενός ατυχήματος) τότε οι εργαζόμενοι εμφανίζουν έντονη ψυχολογική πίεση που τους οδηγεί σε εσφαλμένη χρήση της πληροφόρησης που λαμβάνουν ή σε λανθασμένες αποφάσεις αντίδρασης. Αν η παραπάνω υπόθεση συνδυαστεί  με ανασφαλείς συνθήκες εργασίας όπως ανεπαρκείς εκπαίδευση, κούραση του προσωπικού κ.α., τότε οδηγούμαστε σε σφάλμα χειρισμού του εργαζόμενου. Για να προκαλέσει ατύχημα ένα σφάλμα χειρισμού, χρειάζεται και ένας τρίτος παράγοντας, θα πρέπει το τεχνικό σύστημα να μην είναι επιδεκτικό σφαλμάτων χειρισμού, να διαθέτει δηλαδή ασφαλιστικές δικλίδες που να ειδοποιούν τον χειριστή για το σφάλμα του ή να ακινητοποιούν το μηχάνημα ή να διορθώνουν το σφάλμα με αυτοματοποιημένες διαδικασίες κτλ.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και στους τρεις παράγοντες, την ευθύνη φέρει η ίδια η διοίκηση του εργοταξίου αφού για μεν τους δυο τελευταίους έχει την αποκλειστική ευθύνη αγοράς και διάθεσης συστημάτων ασφαλείας που τους αποτρέπουν, για μεν τον πρώτο έχει την ευθύνη της επίβλεψης και της εκπαίδευσης του χειριστή. Έτσι, η ψυχολογική τάση σε σφάλματα των χειριστών μπορεί να εξαλειφθεί με κατάλληλα μέτρα ασφάλειας που θα πρέπει να λάβει η διοίκηση του εργοταξίου. Έτσι ο εργαζόμενος είναι ο τελευταίος κρίκος μιας αλυσίδας σφαλμάτων που οδηγεί στο εργατικό ατύχημα, είναι δηλαδή το ‘χιονόφυλλο που προκάλεσε την χιονοστιβάδα’.